นรชนใด ไม่เชื่อ (ตามเขาว่า) รู้จักพระนิพพาน อันอะไร ๆ ทำไม่ได้ ตัดเงื่อนต่อได้ มีโอกาสอันขจัดแล้ว และคายความหวังแล้ว ผู้นั้นแล เป็นบุรุษสูงสุด.
อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร
หตาวกาโส วนฺตาโส ส เว อุตฺตมโปริโส.
[คำอ่าน]
อัด-สัด-โท, อะ-กะ-ตัน-ยู, จะ สัน-ทิด-เฉ-โท, จะ, โย, นะ-โร
หะ-ตา-วะ-กา-โส, วัน-ตา-โส สะ, เว, อุด-ตะ-มะ-โป-ริ-โส
[คำแปล]
“นรชนใด ไม่เชื่อ (ตามเขาว่า) รู้จักพระนิพพาน อันอะไร ๆ ทำไม่ได้ ตัดเงื่อนต่อได้ มีโอกาสอันขจัดแล้ว และคายความหวังแล้ว ผู้นั้นแล เป็นบุรุษสูงสุด.”
(พุทฺธ) ขุ.ธ. 25/28.
พุทธสุภาษิตนี้กล่าวถึงบุคคลผู้ที่ถือว่าเป็น “บุรุษสูงสุด” ในทางพระพุทธศาสนา ซึ่งหมายถึงบุคคลที่สามารถหลุดพ้นจากพันธนาการของความทุกข์ในโลกนี้ได้ พุทธสุภาษิตนี้อธิบายลักษณะและคุณสมบัติของบุคคลผู้เป็นบุรุษสูงสุดดังกล่าว ซึ่งมีดังนี้
คำว่า “อสฺสทฺโธ” หมายถึงบุคคลที่ไม่เชื่อตามสิ่งที่คนอื่นพูดหรือยึดติดในความเชื่อผิดๆ บุคคลเช่นนี้ไม่ได้ถูกชักนำไปตามกระแสของสังคมหรือความเชื่อที่ไม่ได้ผ่านการพิจารณาด้วยปัญญา การไม่เชื่อตามนั้นไม่ได้หมายถึงความดื้อรั้นหรือการปฏิเสธทุกสิ่ง แต่เป็นการใช้ปัญญาในการพิจารณาอย่างถี่ถ้วนก่อนที่จะยอมรับหรือเชื่อในสิ่งใด
คำว่า “อกตญฺญู” หมายถึงบุคคลรู้จักพระนิพพานซึ่งเป็นสภาวะที่ไม่มีปัจจัยใด ๆ สามารถปรุงแต่งได้ โดยความหมายก็คือบุคคลผู้ที่ได้เข้าถึงพระนิพพานแล้วนั่นเอง
คำว่า “สนฺธิจฺเฉโท” คือผู้ที่สามารถตัดขาดจากเงื่อนต่อแห่งความอยากได้ อยากเป็น ซึ่งเป็นสาเหตุของความทุกข์ เงื่อนต่อนี้หมายถึงการยึดติดในความปรารถนา การติดข้องในกิเลส เมื่อบุคคลสามารถตัดเงื่อนต่อนี้ได้ เขาย่อมไม่ถูกครอบงำด้วยความทุกข์จากความไม่สมหวังอีกต่อไป
คำว่า “หตาวกาโส” หมายถึงบุคคลที่ไม่มีโอกาสในการสร้างความอยากได้อยากเป็นอีกแล้ว เพราะจิตใจของเขาได้พ้นจากอวิชชาและตัณหา ความโลภ โกรธ หลง ไม่มีอีกแล้วในจิตใจของเขา ทำให้เขาไม่ต้องกลับมาเวียนว่ายตายเกิดในวัฏสงสารซ้ำแล้วซ้ำเล่า
คำว่า “วนฺตาโส” หมายถึงบุคคลที่คายความหวังและความยึดติดในสิ่งทั้งปวงแล้ว ไม่มีสิ่งใดให้คาดหวังอีกต่อไป การคายความหวังนี้ไม่ได้หมายถึงการหมดกำลังใจ แต่เป็นการปล่อยวางความยึดมั่นในผลลัพธ์หรือสิ่งที่ไม่สามารถควบคุมได้ ทำให้จิตใจของเขาเป็นอิสระจากความทุกข์
คุณสมบัติทั้งหมดดังกล่าวมานี้เป็นการสื่อถึงบุคคลที่ได้บรรลุถึงสภาวะที่พ้นจากความโลภ โกรธ หลง และตัณหา บุคคลที่เป็น “บุรุษสูงสุด” จึงเป็นผู้ที่ไม่ยึดมั่นถือมั่นในสิ่งใดๆ ในโลก ไม่หวั่นไหวต่อสิ่งที่เป็นสมมติในโลก และสามารถดำเนินชีวิตอย่างสงบสุขในทางธรรม บรรลุถึงนิพพานซึ่งเป็นจุดหมายสูงสุดในทางพระพุทธศาสนา.