สมณะภายนอกไม่มี, สังขารเที่ยงไม่มี, ความหวั่นไหวของพระพุทธเจ้าทั้งหลายไม่มี, เหมือนรอยเท้าไม่มีในอากาศ

อากาเสว ปทํ นตฺถิ     สมโณ นตฺถิ พาหิโร
สงฺขารา สสฺสตา นตฺถิ     นตฺถิ พุทฺธานมิญฺชิตํ.

[คำอ่าน]

อา-กา-เส-วะ, ปะ-ทัง, นัด-ถิ     สะ-มะ-โน, นัด-ถิ, พา-หิ-โร
สัง-ขา-รา, สัด-สะ-ตา, นัด-ถิ     นัด-ถิ, พุด-ทา-นะ-มิน-ชิ-ตัง

[คำแปล]

“สมณะภายนอกไม่มี, สังขารเที่ยงไม่มี, ความหวั่นไหวของพระพุทธเจ้าทั้งหลายไม่มี, เหมือนรอยเท้าไม่มีในอากาศ.”

(พุทฺธ) ขุ.ธ. 25/49.

ข้อว่า “สมณะภายนอกไม่มี” หมายความว่า ผู้ที่เป็นสมณะหรือผู้ที่แสวงหาความหลุดพ้นที่แท้จริง ต้องดำเนินตามพระธรรมคำสอนของพระพุทธเจ้า การแสวงหาทางหลุดพ้นหรือการบรรลุนิพพานที่ถูกต้อง จะต้องยึดถือในพระธรรมวินัยในพระพุทธศาสนาเท่านั้น พุทธศาสนาสอนให้สาวกปฏิบัติตามอริยมรรคมีองค์ 8 ประการ เพื่อดำเนินสู่ความเป็นสมณะคือผู้สงบระงับจากกิเลสตัณหาทั้งปวง ในขณะที่ศาสนาอื่นไม่ได้สอนในเรื่องนี้ ดังนั้น บุคคลผู้ที่จะสามารถเข้าถึงความเป็นสมณะคือผู้สงบระงับจากกิเลสตัณหาได้นั้น จึงมีเฉพาะในพระพุทธศาสนาเท่านั้น สมณะภายนอกพระพุทธศาสนาไม่มี

ข้อว่า “สังขารเที่ยงไม่มี” สื่อถึงความไม่เที่ยงแท้ของสรรพสิ่งทั้งหลาย ทุกสิ่งในโลกนี้ล้วนอยู่ภายใต้กฎแห่งความไม่เที่ยง (อนิจจัง) ซึ่งเป็นหนึ่งในลักษณะสามัญที่พระพุทธเจ้าได้สอนให้เราตระหนักรู้ สังขาร หรือสิ่งที่ถูกปรุงแต่งขึ้นมา ล้วนเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นแล้วดับไป ไม่มีสิ่งใดในโลกนี้ที่เป็นนิรันดร์หรือคงทนถาวร

ข้อว่า “ความหวั่นไหวของพระพุทธเจ้าทั้งหลายไม่มี” เป็นการยืนยันถึงความสมบูรณ์และมั่นคงของจิตใจของพระพุทธเจ้า พระพุทธเจ้าทุกพระองค์ทรงตรัสรู้อริยสัจ 4 ประการ ตัดขาดแล้วจากกิเลสตัณหาทั้งปวง มีพระทัยบริสุทธิ์บริบูรณ์สิ้นเชิง จึงไม่หวั่นไหวต่อกิเลสตัณหาและโลกธรรมทั้งหลาย

คำเปรียบเทียบว่า “เหมือนรอยเท้าไม่มีในอากาศ” เป็นการเน้นย้ำและยืนยันว่า สมณะภายนอกพุทธศาสนาไม่มีอย่างแน่นอน สังขารที่เที่ยงก็ไม่มีอย่างแน่นอน และความหวั่นไหวของพระพุทธเจ้าทั้งหลายก็ไม่มีอย่างแน่นอน เหมือนกับรอยเท้าในอากาศย่อมไม่มีปรากฏให้เห็น

ไม่มีใครสามารถประทับรอยเท้าไว้ในอากาศได้ และไม่มีร่องรอยใด ๆ ที่จะสามารถปรากฏในอากาศได้ ฉันใด ทั้ง 3 สิ่งที่กล่าวมา คือ สมณะภายนอกพุทธศาสนา สังขารที่เที่ยง และความหวั่นไหวของพระพุทธเจ้า ก็ย่อมไม่มีฉันนั้น.