บัณฑิต ย่อมไม่ประพฤติชั่ว เพราะเหตุแห่งสุขเพื่อตน สัตบุรุษอันทุกข์ถูกต้อง แม้พลาดพลั้งไป ก็ไม่ยอมละธรรม เพราะฉันทาคติและโทสาคติ

น ปณฺฑิตา อตฺตสุขสฺส เหตุ
ปาปานิ กมฺมานิ สมาจรนฺติ
ทุกฺเขน ผุฏฺฐา ขลิตาปิ สนฺตา
ฉนฺทา จ โทสา น ชหนฺติ ธมฺมํ.

[คำอ่าน]

นะ, ปัน-ทิ-ตา, อัด-ตะ-สุ-ขัด-สะ, เห-ตุ
ปา-ปา-นิ, กำ-มา-นิ, สะ-มา-จะ-รัน-ติ
ทุก-เข-นะ, ผุด-ถา, ขะ-ลิ-ตา-ปิ, สัน-ตา
ฉัน-ทา, จะ, โท-สา, นะ, ชะ-หัน-ติ, ทำ-มัง

[คำแปล]

“บัณฑิต ย่อมไม่ประพฤติชั่ว เพราะเหตุแห่งสุขเพื่อตน สัตบุรุษอันทุกข์ถูกต้อง แม้พลาดพลั้งไป ก็ไม่ยอมละธรรม เพราะฉันทาคติและโทสาคติ.”

(สรภงฺคโพธิสตฺต) ชาตกฏฺฐกถา. 7/388.

บัณฑิต ในความหมายที่แท้จริง มิได้หมายถึงเพียงผู้ที่สำเร็จการศึกษา หรือมีความรู้ทางวิชาการเท่านั้น แต่หมายถึงผู้ที่มีทั้งปัญญาและคุณธรรมเป็นหลักประจำใจ เขารู้เท่าทันโลก รู้เท่าทันตน และรู้ว่าอะไรควรทำ อะไรไม่ควรทำ การมีปัญญาทำให้เขาแยกแยะดีชั่วได้อย่างชัดเจน ส่วนคุณธรรมทำให้เขามั่นคงในความดี ไม่หวั่นไหวไปตามกระแสของความอยากหรืออารมณ์ฝ่ายชั่วต่าง ๆ

บัณฑิตย่อมไม่ยอมกระทำความชั่วเพื่อผลประโยชน์ส่วนตัว แม้จะมีโอกาส หรือแม้จะไม่มีใครรู้เห็น เขาก็จะไม่ทำ เพราะเขารู้ว่า การกระทำเช่นนั้นเป็นสิ่งที่บ่อนทำลายศักดิ์ศรีแห่งความเป็นมนุษย์ และทำลายความสงบสุขของจิตใจ เขาไม่ยอมลดค่าของคุณธรรมลงเพื่อแลกกับความสุขส่วนตน

แม้ในคราวที่ชีวิตต้องประสบความทุกข์ยาก ตกระกำลำบาก หรือถูกทุกข์บีบคั้น บัณฑิตก็ยังรักษาความดีไว้ได้มั่น เขาจะไม่ยอมผิดศีลผิดธรรม เพื่อหาทางรอดแบบผิด ๆ เพราะเขารู้ว่าความทุกข์ทางกายเป็นสิ่งชั่วคราว แต่ความทุกข์ทางใจที่เกิดจากการทำชั่วนั้นลึกและยาวนานกว่ามาก จิตที่บริสุทธิ์ย่อมเป็นสุข แม้กายจะลำบาก

ผู้ที่ไม่ยอมกระทำความชั่วเพราะอคติ หรือความเอนเอียงทางใจ เช่น ความโกรธ ความกลัว ความรัก หรือความโลภ ย่อมเป็นผู้ที่มั่นคงในธรรม มีจิตใจหนักแน่น ไม่หวั่นไหวไปตามอารมณ์หรือสถานการณ์ เป็นคนที่ควรแก่การยกย่องนับถือ

บุคคลที่มีคุณลักษณะเช่นนี้ ย่อมได้รับความเคารพจากคนทั้งหลาย ไม่ว่าผู้ใหญ่หรือผู้น้อย เพราะเขาแสดงให้เห็นถึงความมีหลักการ ความมั่นคง และความซื่อสัตย์ในชีวิต ซึ่งเป็นคุณสมบัติที่หาได้ยากในคนทั่วไป เขาจึงเป็นแบบอย่างที่ดี และเป็นแรงบันดาลใจให้ผู้คนรอบข้าง

นอกจากจะได้รับความเคารพและยกย่องในโลกนี้แล้ว บัณฑิตยังได้รับผลดีในโลกหน้าอีกด้วย เพราะกรรมดีที่เขากระทำ ย่อมนำเขาไปสู่สุคติภูมิ ไปสู่ภพที่สูงขึ้น จิตที่มั่นคงในธรรม ย่อมนำไปสู่ความหลุดพ้นในที่สุด

ด้วยเหตุนี้ การเป็นบัณฑิตจึงไม่ใช่เพียงการรู้มากหรือเรียนสูง แต่คือการยึดมั่นในคุณธรรม ไม่ประพฤติผิดแม้ในยามทุกข์ และไม่ละความดีเพื่อความสุขส่วนตน ผู้ที่ดำเนินชีวิตด้วยหลักธรรมเช่นนี้ ย่อมเป็นผู้เจริญ ทั้งในทางโลกและทางธรรม.