บุคคลนั่งหรือนอนที่ร่มเงาต้นไม้ใด ไม่ควรหักกิ่งต้นไม้นั้น เพราะผู้ ประทุษร้ายมิตร เป็นคนเลวทราม
ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย นิสีเทยฺย สเยยฺย วา
น ตสฺส สาขํ ภญฺเชยฺย มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก.
[คำอ่าน]
ยัด-สะ, รุก-ขัด-สะ, ฉา-ยา-ยะ นิ-สี-ไทย-ยะ, สะ-ไย-ยะ, วา
นะ, ตัด-สะ, สา-ขัง, พัน-ไช-ยะ มิด-ตะ-ทุบ-โพ, หิ, ปา-ปะ-โก
[คำแปล]
“บุคคลนั่งหรือนอนที่ร่มเงาต้นไม้ใด ไม่ควรหักกิ่งต้นไม้นั้น เพราะผู้ ประทุษร้ายมิตร เป็นคนเลวทราม.”
(โพธิสตฺต) ขุ.ชา.มหา. 28/26.
บุคคลที่มีคุณธรรมควรมีความกตัญญูกตเวที รู้จักระลึกถึงบุญคุณของผู้มีพระคุณ ไม่ว่าจะเป็นบุคคล สถานที่ หรือแม้แต่สิ่งของตามธรรมชาติ เช่น ต้นไม้ที่ให้ร่มเงาแก่เรา หากเราอาศัยร่มไม้บังแดดบังฝน แล้วกลับหักกิ่งของต้นไม้นั้นเสีย เท่ากับว่าเราได้สร้างความเสียหายแก่ต้นไม้ที่มีคุณ ซึ่งเป็นพฤติกรรมที่บ่งบอกถึงความอกตัญญูโดยแท้
การหักกิ่งไม้ที่เราอาศัยร่มเงา เปรียบได้กับการทำลายสิ่งที่เคยให้ประโยชน์แก่ตน เมื่อกิ่งไม้ถูกหักเสียแล้ว ต้นไม้นั้นย่อมไม่สามารถให้ร่มเงาได้ดังเดิม เช่นเดียวกับคนที่เคยมีพระคุณต่อเรา หากเราเนรคุณหรือทำร้ายเขาเสียแล้ว ย่อมยากที่จะกลับไปขอความช่วยเหลืออีกในอนาคต
ในทำนองเดียวกัน หากบุคคลใดเคยช่วยเหลือเราด้วยไมตรีจิต หรือเคยให้ความอนุเคราะห์ในเรื่องใด ๆ ไม่ว่ามากหรือน้อย เราควรระลึกถึงบุญคุณนั้นไว้เสมอ ไม่ควรลืมความดีของเขา และที่สำคัญ ไม่ควรเนรคุณเขา ซึ่งถือว่าเป็นการประทุษร้ายมิตร
คนที่ประทุษร้ายมิตรหรือเนรคุณ ย่อมถูกมองว่าเป็นผู้ไม่มีศีลธรรม ไม่มีความซื่อสัตย์ และไร้ความน่าเชื่อถือ หากในภายหลังตกทุกข์ได้ยาก ต้องการที่พึ่งพิง แต่เพราะเขาเคยทำร้ายคนที่เคยช่วยเหลือ จะไม่มีใครอยากจะยื่นมือเข้าช่วยเหลืออีก
ความเนรคุณเป็นสิ่งที่สังคมรังเกียจ และเป็นสิ่งที่บั่นทอนชีวิตคน ๆ หนึ่งอย่างร้ายแรง คนที่ไร้ความกตัญญู ย่อมไร้ผู้สนับสนุน ไร้แรงใจจากผู้อื่น ชีวิตย่อมขาดโอกาสในการพัฒนาและประสบความสำเร็จ เพราะไม่มีใครไว้วางใจ
ในทางตรงกันข้าม คนที่มีความกตัญญูรู้คุณ มักได้รับความเมตตาและความไว้วางใจจากผู้คนรอบข้าง เมื่อเขาพบกับปัญหา มักมีผู้ยื่นมือเข้าช่วยเหลือ เพราะเห็นว่าเขาเป็นคนมีคุณธรรม และเป็นคนกตัญญูรู้คุณคน
ความกตัญญูกตเวที เป็นคุณธรรมพื้นฐานของคนดี เป็นรากฐานของความสัมพันธ์ที่มั่นคงระหว่างมนุษย์กับมนุษย์ และยังเป็นเหตุให้ชีวิตเจริญรุ่งเรือง เพราะความดีนั้นจะนำพาโอกาสและมิตรภาพที่ดีเข้ามาสู่ชีวิต
เพราะฉะนั้น หากเราเคยอาศัยใคร หรือสิ่งใดให้ประโยชน์แก่เรา ถึงแม้จะเป็นเพียงเล็กน้อย เราควรรู้คุณและไม่คิดทำลายหรือทำร้าย หรือทำให้เขาเดือดร้อน เพราะการกระทำเช่นนั้น ย่อมไม่ต่างจากการหักกิ่งไม้ที่ให้ร่มเงาแก่ตนเอง แล้วสุดท้าย เรานั่นเองที่จะไม่เหลือที่พึ่งใด ๆ เลย.