ผู้ใดยกย่องตนและดูหมิ่นผู้อื่น เป็นคนเลวเพราะการถือตัวเอง พึงรู้ผู้นั้นว่าเป็นคนเลว
โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส ปเร จ อวชานติ
นิหีโน เสน มาเนน ตํ ชญฺญา วสโล อิติ.
[คำอ่าน]
โย, จัด-ตา-นัง, สะ-มุก-กัง-เส ปะ-เร, จะ, อะ-วะ-ชา-นะ-ติ
นิ-หี-โน, เส-นะ, มา-เน-นะ ตัง, ชัน-ยา, วะ-สะ-โล, อิ-ติ
[คำแปล]
“ผู้ใดยกย่องตนและดูหมิ่นผู้อื่น เป็นคนเลวเพราะการถือตัวเอง พึงรู้ผู้นั้นว่าเป็นคนเลว.”
(พุทฺธ) ขุ.สุ. 25/351.
เมื่อกล่าวถึงพฤติกรรมของมนุษย์ในสังคม สิ่งหนึ่งที่สะท้อนถึงความมีวุฒิภาวะและความเป็นผู้ใหญ่คือ “ความอ่อนน้อมถ่อมตน” การรู้จักเคารพผู้อื่นและไม่ยกตนข่มท่านเป็นคุณสมบัติที่บ่งบอกถึงความมีมารยาท แต่ตรงกันข้าม หากผู้ใดชอบยกย่องตนเองว่าดีกว่าคนอื่น พร้อมทั้งดูหมิ่นผู้ที่แตกต่างหรือด้อยกว่า ผู้นั้นย่อมถือว่าเป็นคนที่น่ารังเกียจในสายตาของคนอื่น
การยกตนข่มท่านเป็นการกระทำที่แสดงถึงความหลงตัวเอง ไม่รู้จักประมาณตน และขาดความเคารพในผู้อื่น คนเช่นนี้มักพูดถึงความดีของตนในเชิงโอ้อวด แต่กลับตำหนิผู้อื่นด้วยถ้อยคำที่ดูถูกเหยียดหยาม พฤติกรรมดังกล่าวไม่เพียงสร้างความแตกแยกในหมู่คณะ หากแต่ยังแสดงให้เห็นว่าผู้นั้นไร้มารยาทที่ดีในการอยู่ร่วมกับผู้อื่นในสังคม
คนที่ยกย่องตนเองโดยดูหมิ่นคนอื่น มักเป็นผู้ที่ไม่สามารถอยู่ร่วมกับผู้อื่นได้อย่างราบรื่น เพราะความคิดของเขาเต็มไปด้วยการเปรียบเทียบ แข่งขัน และการดูถูกผู้ที่เขาเห็นว่าต่ำต้อยกว่า ตรงกันข้าม คนดีมักมีจิตใจที่อ่อนโยน ไม่แบ่งแยกชนชั้นหรือฐานะ และสามารถให้เกียรติทุกคนได้
ในคำสอนของศาสนาพุทธก็ได้เตือนสติไว้อย่างชัดเจนว่า “ผู้ใดยกตนข่มท่าน ย่อมเป็นคนพาล” เพราะผู้ที่มีธรรมะในใจย่อมไม่รู้สึกว่าตนเหนือกว่าใคร และไม่ใช้คำพูดหรือท่าทางที่เป็นการเหยียดหยามผู้อื่น ทั้งนี้เพราะทุกคนล้วนมีคุณค่าในแบบของตนเอง ไม่มีใครสมบูรณ์แบบไปเสียทุกด้าน
ผู้ที่หลงตนเองมาก มักไม่รู้ตัวว่ากำลังกลายเป็นที่รังเกียจของคนรอบข้าง แม้ในตอนแรกอาจมีคนฟังคำพูดของเขาด้วยความเกรงใจ แต่เมื่อความจริงปรากฏว่าคำพูดเหล่านั้นมีเจตนาดูหมิ่นคนอื่นและโอ้อวดเกินจริง คนรอบข้างก็จะเริ่มถอยห่าง เพราะไม่มีใครอยากคบค้ากับคนที่คิดว่าตนเองดีกว่าทุกคน
การคบหาสมาคมกันในสังคมต้องอาศัยความเคารพ ความเข้าใจ และความเห็นอกเห็นใจเป็นพื้นฐาน คนที่ยกตนข่มท่านย่อมไม่มีคุณสมบัติเหล่านี้ และเป็นไปได้ยากที่ใครจะอยากสนิทสนมหรือร่วมงานด้วย คนที่คิดว่าตนเหนือกว่าคนอื่นตลอดเวลา ย่อมไม่สามารถสร้างความสัมพันธ์ที่มั่นคงกับผู้อื่นได้
ในทางกลับกัน คนที่รู้จักถ่อมตน ให้เกียรติผู้อื่น และมีจิตใจเมตตา ย่อมได้รับความเคารพรักจากคนรอบข้าง เพราะเขาสามารถอยู่ร่วมกับผู้อื่นได้อย่างสงบสุข เป็นที่ปรึกษา เป็นเพื่อนที่น่าไว้วางใจ และเป็นบุคคลที่ทุกคนอยากอยู่ใกล้
ดังนั้น จึงควรตระหนักไว้เสมอว่า การยกย่องตนเองโดยดูหมิ่นผู้อื่นไม่เพียงทำให้ผู้นั้นดูแย่ในสายตาผู้อื่น แต่ยังบั่นทอนความสัมพันธ์กับสังคมรอบตัวด้วย คนที่ดีไม่จำเป็นต้องประกาศว่าตนดี คนที่มีคุณธรรมไม่ต้องยกตนให้สูงกว่าผู้อื่น เพราะการกระทำจะเป็นเครื่องพิสูจน์ตัวตนที่แท้จริงเสมอ.