ชนเหล่าใด ฉลาดในขนบธรรมเนียมโบราณ และประกอบด้วยจารีตประเพณีดี ชนเหล่านั้นย่อมไม่ไปสู่ทุคติ
เย จ ธมฺมสฺส กุสลา โปราณสฺส ทิสํปติ
จาริตฺเตน จ สมฺปนฺนา น เต คจฺฉนฺติ ทุคฺคตึ.
[คำอ่าน]
เย, จะ, ทำ-มัด-สะ, กุ-สะ-ลา โป-รา-นัด-สะ, ทิ-สัง-ปะ-ติ
จา-ริด-เต-นะ, จะ, สำ-ปัน-นา นะ, เต, คัด-ฉัน-ติ, ทุก-คะ-ติง
[คำแปล]
“ชนเหล่าใด ฉลาดในขนบธรรมเนียมโบราณ และประกอบด้วยจารีตประเพณีดี ชนเหล่านั้นย่อมไม่ไปสู่ทุคติ.”
(โสณโพธิสตฺต) ขุ.ชา.สตฺตติ. 28/63.
ชนผู้เจริญในขนบธรรมเนียมโบราณ หมายถึง ผู้ที่มีปัญญารู้จักแยกแยะสิ่งที่ควรประพฤติและไม่ควรประพฤติ รู้จักยึดมั่นในหลักแห่งจารีตประเพณีที่ดีงาม ซึ่งสืบทอดกันมาแต่โบราณ โดยเฉพาะหลักที่ตั้งอยู่บนพื้นฐานของศีลธรรม ความดี ความละอายและเกรงกลัวต่อบาป อันเป็นหัวใจสำคัญของการดำรงตนในทางที่ชอบ
จารีตประเพณีที่ดีงามมิใช่เป็นเพียงแค่พิธีกรรมภายนอก หากแต่เป็นระบบคุณค่าที่หล่อหลอมจิตใจของผู้คน ให้รู้จักการเคารพในสิ่งที่ควรเคารพ มีสัมมาคารวะต่อผู้ใหญ่ ให้เกียรติเพื่อนมนุษย์ มีเมตตาต่อผู้อื่น และดำเนินชีวิตอย่างมีหลักเกณฑ์ ไม่ประพฤติตนเสื่อมเสียหรือก่อความเดือดร้อนให้แก่ใคร
บุคคลที่ดำรงตนอยู่ในกรอบของขนบธรรมเนียมอันดีเหล่านี้ จะมีจิตใจที่ตั้งมั่นในความดีงาม เป็นผู้มีศีล มีหิริโอตตัปปะ ไม่ล่วงละเมิดศีลธรรมเพื่อความพึงพอใจชั่วแล่น ไม่ปล่อยใจให้ต่ำทรามไปกับกิเลสตัณหา และรู้จักข่มใจในเวลาที่ต้องฝ่าฟันความยากลำบาก
ในทางธรรมแล้ว ชนผู้ดำเนินชีวิตอยู่ในกรอบจารีตอันดี ย่อมจัดเป็นผู้ไม่ประมาท เป็นผู้มีความละเอียดรอบคอบทั้งในการคิด การพูด และการกระทำ จึงไม่ก่อเวรภัยให้แก่ตนเองหรือผู้อื่น และสามารถดำเนินชีวิตได้อย่างสงบร่มเย็น โดยไม่ต้องหวาดกลัวผลแห่งกรรมชั่ว
เมื่อไม่กระทำอกุศลกรรมด้วยกาย วาจา หรือใจ ผลแห่งการประพฤติดีของเขาย่อมตามอำนวยผลที่ดีให้ อันเป็นความสุขความเจริญในปัจจุบันชาติ และเมื่อละจากโลกนี้ไป ก็ไม่ต้องไปสู่ทุคติ คือ ภพภูมิที่เต็มไปด้วยความทุกข์ ความเดือดร้อน เพราะไม่มีกรรมชั่วใด ๆ เป็นตัวนำไป
ในทางกลับกัน บุคคลที่หลงลืมหลักจารีตประเพณี เหยียบย่ำศีลธรรม เห็นแก่ตัณหาและประโยชน์ส่วนตน โดยไม่สนใจว่าจะทำลายคุณค่าทางสังคมหรือเบียดเบียนใคร ย่อมสร้างอกุศลกรรมไว้มาก ผลกรรมเหล่านั้นจะตามสนองในภายหลัง และพาให้ไปสู่ทุคติ
เพราะฉะนั้น ผู้ใดที่ยึดมั่นในขนบธรรมเนียมโบราณอันดีงาม ดำรงตนในศีลธรรม ไม่ล่วงละเมิดจารีตที่ถูกต้อง ย่อมเป็นผู้ดำเนินอยู่ในทางอันปลอดภัย ไม่เพียงแต่สร้างความดีในชาตินี้ หากแต่ยังเป็นการปูทางไปสู่สุคติ คือ ความสุข ความเจริญในภพเบื้องหน้า
การสืบสานจารีตประเพณีอันดีจึงมิใช่เพียงหน้าที่ของผู้เฒ่าผู้แก่เท่านั้น แต่เป็นหน้าที่ของทุกคนในสังคม โดยเฉพาะคนรุ่นใหม่ที่ต้องรักษา และดำเนินตามหลักธรรมเหล่านี้ด้วยความเคารพและเข้าใจ จึงจะนำพาตนเองและสังคมไปสู่ความมั่นคงและเจริญงอกงามทั้งในทางโลกและทางธรรม.