เมื่อใดบัณฑิตรู้ว่า ชราและมรณะเป็นทุกข์ กำหนดรู้ทุกข์ซึ่งเป็นที่อาศัยแห่งปุถุชน มีสติเพ่งพินิจอยู่ เมื่อนั้นย่อมไม่ประสบความยินดีที่ยิ่งกว่านั้น

ยทา ทุกฺขํ ชรามรณนฺติ ปณฺฑิโต
อวิทฺทสู ยตฺถ สิตา ปุถุชฺชนา
ทุกฺขํ ปริญฺญาย สโต ว ฌายติ
ตโต รตึ ปรมตรํ น วินฺทติ.

[คำอ่าน]

ยะ-ทา, ทุก-ขัง, ชะ-รา-มะ-ระ-นัน-ติ, ปัน-ทิ-โต
อะ-วิด-ทะ-สู, ยัด-ถะ, สิ-ตา, ปุ-ถุด-ชะ-นา
ทุก-ขัง, ปะ-ริน-ยา-ยะ, สะ-โต, วะ, ชา-ยะ-ติ
ตะ-โต, ระ-ติง, ปะ-ระ-มะ-ตะ-รัง, นะ, วิน-ทะ-ติ

[คำแปล]

“เมื่อใดบัณฑิตรู้ว่า ชราและมรณะเป็นทุกข์ กำหนดรู้ทุกข์ซึ่งเป็นที่อาศัยแห่งปุถุชน มีสติเพ่งพินิจอยู่ เมื่อนั้นย่อมไม่ประสบความยินดีที่ยิ่งกว่านั้น.”

(ภูตเถร) ขุ.เถร. 26/344.

คนทั้งหลายที่เกิดขึ้นมาบนโลกนี้ ล้วนต้องเผชิญกับความจริงที่หลีกเลี่ยงไม่ได้ นั่นคือ ความแก่และความตาย ไม่มีใครที่สามารถหลีกหนีหรือปฏิเสธความจริงข้อนี้ได้ แม้จะมีความพยายามมากมายในการยืดอายุหรือรักษาความเยาว์วัย แต่สุดท้ายแล้ว ความแก่และความตายก็เป็นสิ่งที่ทุกชีวิตต้องประสบ เมื่อเราเกิดขึ้นมาแล้ว ความแก่และความตายจะติดตัวเรามาด้วยเสมอ เหมือนเงาที่ตามเรามาโดยไม่ห่างไกล

ความแก่และความตาย เป็นสาเหตุสำคัญที่ทำให้คนทั้งหลายต้องเผชิญกับความทุกข์และความเศร้าโศก ในขณะที่คนหนุ่มสาวอาจรู้สึกแข็งแรงและมีพลัง แต่เมื่อเวลาผ่านไป ทุกคนจะต้องประสบกับการเสื่อมถอยของร่างกาย ความเจ็บป่วย และความร่วงโรยของชีวิต สุดท้าย เมื่อถึงเวลาสิ้นสุด ชีวิตก็ต้องลาจากโลกนี้ไป นำมาซึ่งความโศกเศร้าและความทุกข์ใจแก่ผู้ที่รักและห่วงใย

เมื่อบุคคลพิจารณาเห็นความจริงแห่งความแก่และความตายอย่างลึกซึ้ง ย่อมตระหนักได้ว่า สิ่งเหล่านี้เป็นทุกข์และไม่ควรยึดติดกับมัน เมื่อใครก็ตามได้เห็นความแก่และความตายในลักษณะของความทุกข์อย่างชัดเจน พวกเขาจะเริ่มละทิ้งความปรารถนาในการเวียนว่ายตายเกิด เพราะการเวียนว่ายตายเกิดนี้เองคือวงจรแห่งความทุกข์ที่ไม่มีที่สิ้นสุด

การเวียนว่ายตายเกิดนั้น เป็นผลจากการยึดมั่นในกิเลสตัณหาและการปรารถนาที่ไม่รู้จบ การที่เรายังยึดติดในความสุขทางโลกหรือการแสวงหาความสุขชั่วคราวในรูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส เหล่านี้ เป็นสิ่งที่นำพาเราให้กลับมาเวียนว่ายในวงจรแห่งการเกิดและตายอยู่ตลอดเวลา การพิจารณาความจริงของความทุกข์จากความแก่และความตาย จึงเป็นจุดเริ่มต้นของการตื่นรู้ถึงสัจธรรมของชีวิต

เมื่อบุคคลได้พิจารณาเห็นทุกข์จากความแก่และความตายอย่างถ่องแท้ พวกเขาจะเริ่มแสวงหาหนทางที่จะตัดวงจรแห่งการเวียนว่ายตายเกิด โดยวิธีการนั้นคือการปฏิบัติตามคำสอนของพระพุทธเจ้า ซึ่งเน้นการปล่อยวางจากการยึดติดและการบำเพ็ญภาวนาตามมรรค 8 ซึ่งเป็นหนทางสู่การดับทุกข์โดยสิ้นเชิง

การตระหนักถึงความแก่และความตาย ไม่ได้หมายความว่าคนเราควรจะกลัวหรือเศร้าโศกเสมอไป หากแต่เป็นการให้เราตื่นรู้และตั้งใจในการปฏิบัติธรรมให้มากขึ้น เพื่อแสวงหาทางออกจากวงจรแห่งทุกข์นี้ และมุ่งสู่การบรรลุพระนิพพาน.