อัฏฐังคิกมรรค หรือ มรรคมีองค์ 8 เรียกเต็ม ๆ ว่า อริยอัฏฐังคิกมรรค แปลว่า ทางมีองค์แปดประการอันประเสริฐ เป็นทางที่นำไปสู่ความดับทุกข์ หรือที่เรียกว่า นิโรธคามินีปฏิปทา ในอริยสัจ 4 นั่นเอง องค์ 8 ประการของอริยมรรคนั้นประกอบด้วย
1. สัมมาทิฏฐิ
สัมมาทิฏฐิ ความเห็นชอบ ได้แก่ ความเห็นที่ถูกต้อง 2 ระดับ คือ
- ความเห็นชอบระดับโลกิยะ คือ ความเห็นที่ถูกต้องตามคลองธรรม เช่น เห็นว่าบุญบาปมีจริง ทำดีได้ดี ทำชั่วได้ชั่ว
- ความเห็นชอบระดับโลกุตตระ คือ ความเห็นชอบระดับสูง ได้แก่ ความรู้อริยสัจ 4 หรือ เห็นไตรลักษณ์ เห็นปฏิจจสมุปบาท
2. สัมมาสังกัปปะ
สัมมาสังกัปปะ ความดำริชอบ ได้แก่ ความดำริ 3 ประการ คือ
- เนกขัมมสังกัปปะ ความดำริในอันออกจากกาม คือความดำริในอันที่จะนำตนออกจากวิถีแห่งผู้บริโภคกาม ดำเนินในวิถีที่ไม่ลุ่มหลงมัวเมาในกามารมณ์
- อพยาบาทสังกัปปะ ความดำริในทางที่ไม่พยาบาท คือ ความดำริในทางที่ไม่ปองร้าย ไม่จองเวรจองกรรมผู้อื่น ไม่จองล้างจองผลาญผู้อื่น
- อวิหิงสาสังกัปปะ ความดำริในทางที่ไม่เบียดเบียน คือ ความดำริในทางที่ไม่ทำให้ผู้อื่นต้องเดือดร้อน
3. สัมมาวาจา
สัมมาวาจา เจรจาชอบ ได้แก่ การดำรงตนอยู่ในวจีสุจริต 4 ประการ คือ
- มุสาวาทา เวรมณี เว้นจาการพูดเท็จ พูดแต่สิ่งที่เป็นความจริง
- ปิสุณาย วาจาย เวรมณี เว้นจากการพูดส่อเสียด พูดแต่วาจาที่ก่อให้เกิดความสมัครสมานสามัคคีกัน
- ผรุสาย วาจาย เวรมณี เว้นจากการพูดคำหยาบ พูดแต่วาจาที่ไพเราะอ่อนหวาน
- สัมผัปปลาปา เวรมณี เว้นจากการพูดเพ้อเจ้อ พูดแต่วาจาที่ก่อประโยชน์
4. สัมมากัมมันตะ
สัมมากัมมันตะ การงานชอบ หรือ การกระทำชอบ ได้แก่ การตั้งตนอยู่ในกายสุจริต 3 ประการ คือ
- ปาณาติปาตา เวรมณี เว้นจากการฆ่าสัตว์ตัดชีวิต
- อทินนาทานา เวรมณี เว้นจากการถือเอาสิ่งของที่เจ้าของเขาไม่ได้ให้ เว้นจากการลักทรัพย์
- กาเมสุ มิจฉาจารา เวรมณี เว้นจากการประพฤติผิดในกาม
5. สัมมาอาชีวะ
สัมมาอาชีวะ การเลี้ยงชีพชอบ หมายถึง การเว้นขาดจากมิจฉาชีพ เว้นขาดจากอเนสนา คือการแสวงหาปัจจัยสี่ในทางที่ไม่ควร เลี้ยงชีพโดยสัมมาชีพ แสวงหาปัจจัยสี่ในทางที่ถูกที่ควร
6. สัมมาวายามะ
สัมมาวายามะ ความเพียรชอบ หมายถึง การตั้งตนอยู่ในความเพียรชอบคือสัมมัปปธาน 4 ประการ คือ
- สังวรปธาน เพียรระวังบาปไม่ให้เกิดขึ้นในสันดาน
- ปหานปธาน เพียรละบาปอกุศลที่มีอยู่ในสันดานให้หมดไป
- ภาวนาปธาน เพียรสร้างคุณงามความดีให้เกิดให้มีให้เจริญขึ้น
- อนุรักขนาปธาน เพียรรักษาคุณงามความดีที่มีอยู่มิให้เสื่อม
7. สัมมาสติ
สัมมาสติ ความระลึกชอบ หมายถึง การเจริญสติปัฏฐาน 4 คือ
- กายานุปัสสนา การใช้สติตามพิจารณากายเป็นอารมณ์
- เวทนานุปัสสนา การใช้สติตามพิจารณาเวทนาเป็นอารมณ์
- จิตตานุปัสสนา การใช้สติตามพิจารณาจิตเป็นอารมณ์
- ธัมมานุปัสสนา การใช้สติตามพิจารณาธรรมเป็นอารมณ์
8. สัมมาสมาธิ
สัมมาสมาธิ ความตั้งจิตมั่นชอบ หมายเอาการเจริญฌาน 4 คือ ปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน และจตุตถฌาน
มรรคมีองค์ 8 นี้ จัดลงในไตรสิกขาได้ดังนี้
- สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ และสัมมาอาชีวะ จัดลงใน ศีล
- สัมมาวายามะ สัมมาสติ และสัมมาสมาธิ จัดลงใน สมาธิ
- สัมมาทิฏฐิ และสัมมาสังกัปปะ จัดลงใน ปัญญา
