ฌาน หมายถึง ความแน่วแน่แห่งจิต หรือภาวะที่จิตสงบนิ่งเป็นสมาธิขั้นอัปปนา ซึ่งเป็นสมาธิขั้นสูงสุด เกิดจากการเจริญสมถกรรมฐาน ในที่นี้หมายเอารูปฌาน คือฌานที่เกิดจากการเพ่งสิ่งที่เป็นรูปธรรม เช่น กสิณ 10 อสุภะ 10 เป็นต้น เป็นอารมณ์
ฌานอันเป็นส่วนรูปฌานนั้น แบ่งเป็น 4 ระดับ ตามความหยาบและประณีตของสมาธิ ซึ่งกำหนดด้วยคุณสมบัติของจิตที่เป็นองค์ประกอบร่วมของสมาธิในขณะนั้น ๆ ซึ่งองค์ประกอบดังกล่าวนั้นประกอบด้วย
- วิตก คือ การจรดจิตลงในอารมณ์
- วิจาร คือ การที่จิตเคล้าอยู่กับอารมณ์
- ปีติ คือ ความอิ่มใจ
- สุข คือ ความปลอดโปร่งเบาสบาย
- อุเบกขา คือ ความมีใจเป็นกลาง
- เอกัคคตา คือ ภาวะที่จิตมีอารมณ์แน่วแน่เป็นหนึ่งเดียว
ฌานอันเป็นรูปฌานแต่ละระดับนั้น มีองค์ประกอบที่แตกต่างกัน ดังนี้
1. ปฐมฌาน
ปฐมฌาน มีองค์ประกอบ 5 คือ วิตก วิจาร ปีติ สุข และ เอกัคคตา
2. ทุติยฌาน
ทุติยฌาน มีองค์ประกอบ 3 คือ ปีติ สุข และ เอกัคคตา
3. ตติยฌาน
ตติยฌาน มีองค์ประกอบ 2 คือ สุข และ เอกัคคตา
4. จตุตถฌาน
จตุตถฌาน มีองค์ประกอบ 2 คือ อุเบกขา และ เอกัคคตา
ผู้ที่ได้รูปฌานแต่ละขั้น เมื่อตายไปแล้ว จะไปเกิดในรูปพรหมชั้นต่าง ๆ กัน ดังนี้
- ผู้ที่ได้ปฐมฌาน จะไปเกิดในรูปพรหม 3 ชั้น คือ ปาริสัชชาพรหม ปุโรหิตาพรหม และ มหาพรหมาพรหม
- ผู้ที่ได้ทุติยฌาน จะไปเกิดในรูปพรหม 3 ชั้น คือ ปริตตาพรหม อัปปมาณาภาพรหม และ อาภัสสราพรหม
- ผู้ที่ได้ตติยฌาน จะไปเกิดในรูปพรหม 3 ชั้น คือ ปริตตสุภาพรหม อัปปมาณสุภาพรหม และ สุภกิณหาพรหม
- ผู้ที่ได้จตุตถฌาน จะไปเกิดในรูปพรหม 2 ชั้น คือ เวหัปผลาพรหม และ อสัญญีสัตตาพรหม