สังขาร 3 ประการ

สังขาร แปลว่า สภาพที่ปรุงแต่ง สิ่งที่ปรุงแต่ง มีความหมายเป็น 2 นัย ในนัยแรก หมายเอาสิ่งที่ปรุงแต่งชีวิต มี 3 ประการ คือ

1. กายสังขาร

กายสังขาร สภาพอันปรุงแต่งกาย คือ สภาพที่ปรุงแต่งร่างกายให้มีชีวิตอยู่ อันได้แก่ อัสสาสะ (ลมหายใจเข้า) และ ปัสสาสะ (ลมหายใจออก) อัสสาสะและปัสสาสะนี้ ทำให้ร่างกายดำรงอยู่คือมีชีวิตอยู่ได้ ถ้าขาดอัสสาสะและปัสสาสะเสียแล้ว ชีวิตก็ไม่เหลืออยู่ คือตายนั่นเอง

2. วจีสังขาร

วจีสังขาร สภาพที่ปรุงแต่งวาจา คือ สภาพที่ปรุงแต่งถ้อยคำออกมาเป็นคำพูด เป็นภาษาที่เข้าใจ ทำให้พูดคุยกันได้ สื่อสารกันได้เข้าใจ หมายเอา วิตก คือความตรึก และวิจาร คือความตรอง

3. จิตตสังขาร

จิตตสังขาร สภาพอันปรุงแต่งจิต คือ สภาพที่ปรุงแต่งจิตให้เกิดความนึกคิด ทำให้สามารถนึกคิดเรื่องราวต่าง ๆ ได้ หมายเอา สัญญา คือความจำ และ เวทนา คือความรู้สึก

สังขาร 3 ในนัยนี้ เป็นการอธิบายตามแนวพระสูตร มักมาในเรื่องที่เกี่ยวกับสัญญาเวทยิตนิโรธ ว่าผู้เข้านิโรธสมาบัตินี้ วจีสังขาร กายสังขาร และจิตตสังขาร ดับไปตามลำดับ

สังขาร 3 ประการ (อีกนัยหนึ่ง)

สังขาร 3 อีกนัยหนึ่ง หมายถึง ธรรมมีเจตนาเป็นประธานอันปรุงแต่งการกระทำ หมายเอา สัญเจตนา หรือเจตนาที่แต่งกรรม มี 3 ประการเช่นกัน คือ

1. กายสังขาร

กายสังขาร สภาพที่ปรุงแต่งการกระทำทางกาย ได้แก่ กายสัญเจตนา คือ ความจงใจทางกาย ความจงใจหรือเจตนาที่ปรุงแต่งกายกรรมคือการกระทำทางกาย ให้ดีบ้าง เลวบ้าง แตกต่างกันไป

2. วจีสังขาร

วจีสังขาร สภาพที่ปรุงแต่งการกระทำทางวาจา ได้แก่ วจีสัญเจตนา คือ ความจงใจทางวาจา ความจงใจหรือเจตนาที่ปรุงแต่งวจีกรรมคือการกระทำทางวาจา ได้แก่คำพูด ให้ดีบ้าง เลวบ้าง แตกต่างกันไป

3. จิตตสังขาร

จิตตสังขาร หรือ มโนสังขาร สภาพที่ปรุงแต่งการกระทำทางใจ ได้แก่ มโนสัญเจตนา คือ ความจงใจทางใจ ความจงใจหรือเจตนาที่ปรุงแต่งมโนกรรมคือการกระทำทางใจได้แก่ความคิด ให้ดีบ้าง เลวบ้าง แตกต่างกันไป

สังขาร 3 ในนัยนี้ เป็นการอธิบายตามแนวพระอภิธรรม ได้ในความหมายของคำว่า สังขาร ในปฏิจจสมุปบาท