มัจฉริยะ แปลว่า ความตระหนี่ หมายถึง ความหวงแหน ความคิดกีดกันไม่ให้ผู้อื่นได้ดีหรือมีส่วนร่วม เมื่อบุคคลถูกมัจฉริยะครอบงำ จะเป็นคนใจแคบ เห็นแก่ตัว มัจฉริยะนั้นมี 5 ประการ คือ
1. อาวาสมัจฉริยะ
อาวาสมัจฉริยะ ตระหนี่ที่อยู่ ไม่อยากให้คนอื่นเข้ามาอาศัยอยู่ในที่อยู่ร่วมกับตน เช่น ภิกษุหวงเสนาสนะ ไม่อยากให้ภิกษุอื่นเข้ามาอาศัยอยู่ในสถานที่เดียวกันกับตน เป็นต้น
2. กุลมัจฉริยะ
กุลมัจฉริยะ ตระหนี่ตระกูล ไม่อยากให้ผู้อื่นเข้ามาเกี่ยวข้องกับตระกูลของตนหรือตระกูลที่เกี่ยวข้องหรือมีผลประโยชน์แก่ตน เช่น ภิกษุหวงตระกูลอุปัฏฐาก ไม่อยากให้ภิกษุอื่นมาเกี่ยวข้องกับตระกูลอุปัฏฐากของตน เพราะกลัวจะเสียลาภ เป็นต้น
3. ลาภมัจฉริยะ
ลาภมัจฉริยะ ตระหนี่ลาภ หวงแหนผลประโยชน์ ไม่อยากให้ผู้อื่นได้รับลาภหรือผลประโยชน์เช่นเดียวกับตน เช่น ภิกษุหาทางกีดกันไม่ให้ลาภเกิดขึ้นแก่ภิกษุอื่น เป็นต้น
4. วัณณมัจฉริยะ
วัณณมัจฉริยะ ตระหนี่วรรณะ มีความหมายเป็น 2 นัย
นัยที่ 1 วรรณะ หมายถึง สรีรวัณณะ ความงามแห่งร่างกาย ดังนั้น วัณณมัจฉริยะ จึงหมายถึง ความคิดที่ไม่อยากให้คนอื่นมีความงามทางร่างกายเหมือนตน หรือมีเสื้อผ้าอาภรณ์ที่งดงามเหมือนตน
นัยที่ 2 วรรณะ หมายถึง คุณวัณณะ คำสรรเสริญ ดังนั้น วัณณมัจฉริยะ จึงหมายถึง ความคิดที่ไม่อยากให้คนอื่นได้รับคำสรรเสริญเยินยอเหมือนอย่างที่ตนได้รับ
5. ธัมมมัจฉริยะ
ธัมมมัจฉริยะ ตระหนี่ธรรม หมายถึง หวงวิชาความรู้ และคุณพิเศษที่ได้บรรลุ ไม่ยอมสอนไม่ยอมบอกผู้อื่น กลัวเขาจะรู้เทียมเท่าหรือเกินตน
