พระอนาคามี 5 ประเภท

อนาคามี แปลว่า ผู้ไม่เวียนกลับมาอีก คือผู้ไม่กลับมาสู่กามภพอีก พระอนาคามี เมื่อสิ้นอายุขัยแล้ว จะไปเกิดในพรหมโลกชั้นสุทธาวาส จากนั้นก็จะบรรลุอรหัตตผล เข้าสู่นิพพาน

พระอนาคามี เมื่อจำแนกตามคุณลักษณะและความสามารถในการบรรลุพระอรหัตตผล จำแนกได้ 5 ประเภท คือ

1. อันตราปรินิพพายี

อันตราปรินิพพายี แปลว่า ผู้ปรินิพพานในระหว่าง คือ พระอนาคามีที่เกิดในพรหมโลกชั้นสุทธาวาสภพใดภพหนึ่งแล้ว สามารถบรรลุอรหัตตผลเข้าสู่ปรินิพพานได้ในขณะที่อายุยังไม่ถึงครึ่ง เช่น ผู้ที่เกิดในพรหมโลกชั้นอตัปปา มีอายุ 2,000 มหากัป ก็สามารถบรรลุอรหัตตผลและปรินิพพานในช่วง 1,000 มหากัปแรก

2. อุปหัจจปรินิพพายี

อุปหัจจปรินิพพายี แปลว่า ผู้ปรินิพพานเมื่ออายุจวนจะหมด คือ ผู้ที่บรรลุอรหัตตผลและปรินิพพานในเมื่ออายุเลยครึ่งไปแล้ว เช่น ผู้ที่เกิดในพรหมโลกชั้นอตัปปา มีอายุ 2,000 มหากัป ก็จะบรรลุอรหัตตผลและปรินิพพานเมื่ออายุเลย 1,000 มหากัปไปแล้ว

3. อสังขารปรินิพพายี

อสังขารปรินิพพายี คือ ผู้ปรินิพพานโดยไม่ต้องใช้แรงชักจูง ได้แก่ พระอนาคามีที่เกิดในภพสุทธาวาสชั้นใดชั้นหนึ่ง แล้วสามารถบรรลุอรหัตตผลและเข้าสู่ปรินิพพานโดยไม่ต้องใช้ความเพียรมาก คือบรรลุได้โดยง่าย

4. สสังขารปรินิพพายี

สสังขารปรินิพพายี คือ ผู้ปรินิพพานโดยใช้แรงชักจูง ได้แก่ พระอนาคามีที่เกิดในภพสุทธาวาสชั้นใดชั้นหนึ่งแล้ว ต้องใช้ความเพียรพยายามในการบำเพ็ญอย่างมาก จึงจะสามารถบรรลุพระอรหัตตผลและปรินิพพานได้

5. อุทธังโสโตอกนิฏฐคามี

อุทธังโสโตอกนิฏฐคามี คือ ผู้มีกระแสในเบื้องบนไปสู่อกนิฏฐภพ ได้แก่ พระอนาคามีผู้ที่เกิดในภพสุทธาวาสชั้นใดก็ตาม จะต้องบำเพ็ญบารมีในชั้นนั้น ๆ จนสิ้นอายุขัยแล้วเลื่อนขึ้นไปตามลำดับ จนสุดท้ายเกิดในชั้นอกนิฏฐภพ แล้วจึงจะสามารถบรรลุอรหัตตผลและปรินิพพาน

พระอนาคามี 2 ประเภทแรก (อันตราปรินิพพายี และ อุปหัจจปรินิพพายี) จะนิพพานในภพที่ตนเกิด โดยมีกำหนดด้วยช่วงอายุ

พระอนาคามี ประเภท อสังขารปรินิพพายี และ สสังขารปรินิพพายี ก็จะนิพพานในภพที่ตนเกิดเช่นกัน แต่มีกำหนดด้วยระดับของความเพียรที่ยิ่งหย่อนกว่ากัน

พระอนาคามีประเภทสุดท้าย คือ อุทธังโสโตอกนิฏฐคามี จะต้องเลื่อนไปเกิดในภพที่สูงขึ้นไปตามลำดับจากภพที่เกิดครั้งแรก จนถึงชั้นอกนิฏฐภพ แล้วจึงจะปรินิพพานในภพนั้น