องค์แห่งพระธรรมกถึก (ธรรมเทสกธรรม) 5 ประการ

องค์แห่งพระธรรมกถึก หรือ ธรรมเทสกธรรม คือ ธรรมของนักเทศก์ ธรรมที่ผู้แสดงธรรมหรือสั่งสอนคนอื่นควรตั้งไว้ในใจ เป็นหลักการที่นักแสดงธรรมต้องจดจำและปฏิบัติอย่างเคร่งครัด เพื่อให้การแสดงธรรมนั้นเกิดประโยชน์สูงสุด ไม่เป็นไปเพื่อลาภยศสรรเสริญ และไม่กระทบกระทั่งผู้ใดผู้หนึ่ง องค์แห่งพระธรรมกถึก มี 5 ประการ คือ

1. อนุปุพฺพิกถํ

อนุปุพฺพิกถํ กล่าวความไปตามลำดับ คือ แสดงธรรมไปโดยลำดับไม่ตัดลัดให้ขาดความ แสดงธรรมตามลำดับความสำคัญ ความยากง่ายลุ่มลึก เตรียมเนื้อหาไว้ก่อนว่าจะแสดงธรรมเรื่องอะไร หัวข้อไหนยากหัวข้อไหนง่าย หัวข้อไหนควรแสดงก่อน หัวข้อไหนควรแสดงทีหลัง แล้วจึงแสดงธรรมไปตามลำดับที่เตรียมไว้ เพื่อให้เกิดประโยชน์แก่ผู้ฟังมากที่สุด

2. ปริยายทสฺสาวี

ปริยายทสฺสาวี อ้างเหตุผลแนะนำให้ผู้ฟังเข้าใจ คือ ชี้แจงให้เข้าใจชัดในแต่ละแง่แต่ละประเด็น โดยยกเหตุผลขึ้นมาอธิบายให้ผู้ฟังเข้าใจ ยกอุปมาอุปไมยขึ้นมาประกอบเพื่อให้เนื้อความที่อธิบายนั้นกระจ่างชัดมากยิ่งขึ้น ทำให้ผู้ฟังเกิดความเข้าใจแจ่มแจ้ง และมีความอาจหาญที่จะนำหลักธรรมที่ได้รับฟังนั้นไปฏิบัติหรือถ่ายทอดต่อ

3. อนุทยตํ ปฏิจฺจ

อนุทยตํ ปฏิจฺจ แสดงธรรมด้วยอาศัยเมตตา คือ ตั้งจิตเมตตาปรารถนาให้เป็นประโยชน์แก่ผู้ฟัง สอนเขาด้วยจิตเมตตา มุ่งจะให้เป็นประโยชน์แก่เขา แสดงธรรมด้วยจิตที่บริสุทธิ์ไม่มีนัยอันเป็นอกุศลใด ๆ แอบแฝง ตั้งใจแสดงธรรมเพื่อให้เกิดประโยชน์แก่ผูัฟังอย่างแท้จริง

4. น อามิสนฺตโร

น อามิสนฺตโร ไม่แสดงธรรมด้วยเห็นแก่อามิส คือ สอนเขามิใช่เพราะมุ่งที่ตนจะได้ลาภหรือผลประโยชน์ตอบแทน ไม่แสดงธรรมด้วยมุ่งผลประโยชน์ส่วนตน เช่น หวังลาภสักการะอันจะเกิดจากการแสดงธรรมนั้น เป็นต้น เพราะหากแสดงธรรมด้วยหวังลาภเสียแล้ว ก็ถือได้ว่าเป็นนักแสดงธรรมที่ไม่ดี เป็นนักค้าขายธรรม ซึ่งผิดหลักการเผยแผ่ธรรมขององค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ที่มุ่งแสดงธรรมเพื่อสงเคราะห์ชาวโลก ไม่ใช่เพื่อผลประโยชน์ส่วนตน

5. อตฺตานญฺจ ปรญฺจ อนุปหจฺจ

อตฺตานญฺจ ปรญฺจ อนุปหจฺจ แสดงธรรมไม่กระทบตนและผู้อื่น คือ สอนตามหลักตามเนื้อหา มุ่งแสดงอรรถ แสดงธรรม ไม่ยกตน ไม่เสียดสีข่มขี่ผู้อื่น ในขณะแสดงธรรมต้องตัดอารมณ์ที่ไม่ดีทั้งหลายทั้งปวง เช่น ความโกรธ ความเกลียด และอคติทั้งหลาย ออกให้หมด ตั้งใจแสดงธรรมเพื่อให้เกิดประโยชน์แก่ผู้ฟังโดยแท้ ไม่ถือโอกาสในการแสดงธรรมเพื่อยกตนข่มคนอื่น หรือพูดจาว่าร้ายให้ใคร ๆ ได้รับความเสียหาย

พระธรรมกถึกหรือผู้มีหน้าที่สั่งสอนผู้อื่นทั้งหลาย พึงตั้งตนอยู่ในองค์แห่งพระธรรมกถึกทั้ง 5 ประการนี้ จึงจะได้ชื่อว่าเป็นพระธรรมกถึกที่ดี เป็นผู้สอนที่ดี