ฌาน 4 ประการ

ฌาน หมายถึง ความแน่วแน่แห่งจิต หรือภาวะที่จิตสงบนิ่งเป็นสมาธิขั้นอัปปนา ซึ่งเป็นสมาธิขั้นสูงสุด เกิดจากการเจริญสมถกรรมฐาน ในที่นี้หมายเอารูปฌาน คือฌานที่เกิดจากการเพ่งสิ่งที่เป็นรูปธรรม เช่น กสิณ 10 อสุภะ 10 เป็นต้น เป็นอารมณ์

ฌานอันเป็นส่วนรูปฌานนั้น แบ่งเป็น 4 ระดับ ตามความหยาบและประณีตของสมาธิ ซึ่งกำหนดด้วยคุณสมบัติของจิตที่เป็นองค์ประกอบร่วมของสมาธิในขณะนั้น ๆ ซึ่งองค์ประกอบดังกล่าวนั้นประกอบด้วย

1. วิตก คือ การจรดจิตลงในอารมณ์
2. วิจาร คือ การที่จิตเคล้าอยู่กับอารมณ์
3. ปีติ คือ ความอิ่มใจ
4. สุข คือ ความปลอดโปร่งเบาสบาย
5. อุเบกขา คือ ความมีใจเป็นกลาง
6. เอกัคคตา คือ ภาวะที่จิตมีอารมณ์แน่วแน่เป็นหนึ่งเดียว

ฌานอันเป็นรูปฌานแต่ละระดับนั้น มีองค์ประกอบที่แตกต่างกัน ดังนี้

1. ปฐมฌาน

ปฐมฌาน มีองค์ประกอบ 5 คือ วิตก วิจาร ปีติ สุข และ เอกัคคตา

2. ทุติยฌาน

ทุติยฌาน มีองค์ประกอบ 3 คือ ปีติ สุข และ เอกัคคตา

3. ตติยฌาน

ตติยฌาน มีองค์ประกอบ 2 คือ สุข และ เอกัคคตา

4. จตุตถฌาน

จตุตถฌาน มีองค์ประกอบ 2 คือ อุเบกขา และ เอกัคคตา

ผู้ที่ได้รูปฌานแต่ละขั้น เมื่อตายไปแล้ว จะไปเกิดในรูปพรหมชั้นต่าง ๆ กัน ดังนี้

• ผู้ที่ได้ปฐมฌาน จะไปเกิดในรูปพรหม 3 ชั้น คือ ปาริสัชชาพรหม ปุโรหิตาพรหม และ มหาพรหมาพรหม
• ผู้ที่ได้ทุติยฌาน จะไปเกิดในรูปพรหม 3 ชั้น คือ ปริตตาพรหม อัปปมาณาภาพรหม และ อาภัสสราพรหม
• ผู้ที่ได้ตติยฌาน จะไปเกิดในรูปพรหม 3 ชั้น คือ ปริตตสุภาพรหม อัปปมาณสุภาพรหม และ สุภกิณหาพรหม
• ผู้ที่ได้จตุตถฌาน จะไปเกิดในรูปพรหม 2 ชั้น คือ เวหัปผลาพรหม และ อสัญญีสัตตาพรหม