อโยคา ภูริสงฺขโย.
[คำอ่าน : อะ-โย-คา, พู-ริ-สัง-ขะ-โย]
“ความสิ้นปัญญา ย่อมเกิดเพราะความไม่ประกอบ”
(ขุ.ธ. 25/52)
ปัญญา คือ ความรอบรู้ ได้แก่ รอบรู้หนทางแห่งความเสื่อม รอบรู้หนทางแห่งความเจริญ รอบรู้ในศาสตร์แขนงต่าง ๆ สำหรับใช้ในการดำรงชีวิตประจำวัน
ปัญญาจะเกิดขึ้นได้ก็เพราะบุคคลประกอบความเพียร คือมีความเพียรในการศึกษาเรียนรู้ในศาสตร์แขนงต่าง ๆ เช่น วิทยาศาสตร์ คณิตศาสตร์ ภูมิศาสตร์ เป็นต้น ซึ่งปัญญาที่เกิดจากการศึกษาเล่าเรียนศาสตร์เหล่านี้ มีไว้สำหรับการประกอบอาชีพ
ปัญญาอีกแขนงหนึ่งคือปัญญาเหนือโลก เรียกว่า โลกุตตรปัญญา เป็นปัญญาที่มีไว้สำหรับการหนีจากทุกข์ คือปัญญาสำหรับดำเนินสู่ทางพ้นทุกข์ เพื่อสันติสุขคือพระนิพพาน
ปัญญาที่เป็นโลกุตตระนี้ ก็จำเป็นต้องอาศัยการประกอบความเพียรเช่นกัน ต้องเพียรศึกษาหลักธรรม ข้อวัตรปฏิบัติ และต้องเพียรในการปฏิบัติขัดเกลาตนอย่างยิ่งยวด
หากขาดความเพียรดังที่กล่าวมาเสียแล้ว ปัญญาก็ไม่สามารถเกิดขึ้นมาได้เลย
