อุปัญญาตธรรม คือ ธรรมที่พระพุทธเจ้าได้ทรงปฏิบัติเห็นคุณประจักษ์กับพระองค์เอง คือ พระองค์ได้อาศัยธรรม 2 ข้อนี้ดำเนินอริยมรรคาจนบรรลุจุดหมายสูงสุด คือพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ ธรรม 2 ข้อนั้นคือ
1. อสนฺตุฏฺฐิตา กุสเลสุ ธมฺเมสุ
อสนฺตุฏฺฐิตา กุสเลสุ ธมฺเมสุ ความไม่สันโดษในกุศลธรรม ความไม่รู้อิ่มไม่รู้พอในการสร้างความดีและสิ่งที่ดี คือพระพุทธเจ้าทรงบำเพ็ญอริยมรรคอันเป็นทางสู่การบรรลุพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญานอย่างไม่หยุดหย่อน ไม่หยุดโดยคิดว่าแค่นี้พอ แต่ทรงบำเพ็ญโดยทรงตั้งปณิธานไว้ว่า ถ้าไม่สำเร็จจะไม่หยุดไม่พอ
2. อปฺปฏิวาณิตา ปธานสฺมึ
อปฺปฏิวาณิตา ปธานสฺมึ ความไม่ระย่อในการพากเพียร การเพียรพยายามก้าวหน้าเรื่อยไปไม่ยอมถอยหลัง คือการที่พระพุทธเจ้าทรงใช้ความเพียรอย่างยิ่งยวด ในการบำเพ็ญอริยมรรคเพื่อการบรรลุพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ โดยไม่ย่นระย่อต่ออุปสรรคทั้งหลายทั้งปวงที่มาขัดขวาง ไม่ท้อถอย ไม่ถอดใจ จนในที่สุดพระองค์ก็ได้บรรลุจุดหมายสูงสุดคือพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ
