วิมุตติ แปลว่า ความหลุดพ้น หมายถึง ความหลุดพ้นจากกิเลส การทำให้จิตหลุดพ้นจากกิเลส ภาวะที่ไร้กิเลสและไม่มีทุกข์เกิดขึ้นครอบงำจิต มี 5 ประการ คือ
1. วิกขัมภนวิมุตติ
วิกขัมภนวิมุตติ แปลว่า ความหลุดพ้นด้วยการข่มไว้ หมายถึง การหลุดพ้นจากกิเลสด้วยการข่มไว้หรือกดทับไว้ คือผู้ที่ปฏิบัติสมถกรรมฐานจนสามารถบรรลุฌานสมาบัติขั้นใดขั้นหนึ่ง แล้วใช้องค์แห่งฌานนั้น ๆ ข่มกิเลสเอาไว้
ตราบใดที่บุคคลผู้นั้นยังอยู่ในฌาน ก็จะสามารถข่มกิเลสเอาไว้ได้ แต่เมื่อออกจากฌานแล้ว กิเลสก็สามารถฟูขึ้นได้อีก เปรียบเหมือนการเอาก้อนหินก้อนใหญ่ทับหญ้าไว้ ในขณะที่หญ้าถูกก้อนหินทับอยู่นั้นก็ไม่สามารถเจริญงอกงามได้ แต่เมื่อใดหินก้อนนั้นถูกยกออก หญ้าที่เคยถูกกดทับไว้ก็จะสามารถกลับเจริญงอกงามขึ้นได้อีก
2. ตทังควิมุตติ
ตทังควิมุตติ แปลว่า ความหลุดพ้นด้วยองค์นั้น ๆ หมายถึง การหลุดพ้นจากกิเลสด้วยธรรมที่เป็นคู่ปรับหรือธรรมที่ตรงกันข้าม เช่น พ้นจากพยาบาทได้ด้วยเมตตา พ้นจากความริษยาได้ด้วยมุทิตา พ้นจากสักกายทิฏฐิได้ด้วยความรู้ที่กำหนดแยกรูปนามออกได้ เป็นต้น เป็นการพ้นจากกิเลสได้ชั่วคราวในกรณีนั้นๆ
3. สมุจเฉทวิมุตติ
สมุจเฉทวิมุตติ แปลว่า ความหลุดพ้นด้วยการตัดขาด หมายถึง ความหลุดพ้นจากกิเลสแบบเด็ดขาดด้วยโลกุตตรมรรค ในขณะแห่งมรรคนั้น ๆ โดยผู้ปฏิบัติต้องบรรลุโลกุตตรมรรคขั้นใดขั้นหนึ่ง มีโสดาปัตติมรรค เป็นต้น
เมื่อบรรลุโลกุตตรมรรคแต่ละขั้น กิเลสก็จะถูกทำลายออกไปตามกำลังของมรรคนั้น ๆ ซึ่งกิเลสส่วนที่ถูกทำลายแล้วจะไม่สามารถกลับเกิดขึ้นได้อีก เพราะถูกตัดขาดไปแล้วด้วยกำลังแห่งมรรคนั้นๆ
4. ปฏิปัสสัทธิวิมุตติ
ปฏิปัสสัทธิวิมุตติ แปลว่า ความหลุดพ้นด้วยความสงบระงับ หมายถึง การทำจิตให้หลุดพ้นจากกิเลสด้วยโลกุตตรผล อันเป็นผลสืบเนื่องมาจากการบรรลุโลกุตตรมรรค คืออาศัยโลกุตตรมรรคดับกิเลสเด็ดขาดแล้วก็บรรลุโลกุตตรผลต่อเนื่องกันไป กิเลสก็เป็นอันสงบระงับไปหมด ไม่จำต้องขวนขวายเพื่อดับอีกในขณะแห่งผลนั้น
5. นิสสรณวิมุตติ
นิสสรณวิมุตติ แปลว่า ความหลุดพ้นด้วยการสลัดออก หมายถึง ดับกิเลสเสร็จสิ้นแล้วดำรงอยู่ในภาวะที่กิเลสดับแล้วนั้นอย่างยั่งยืนตลอดไป ได้แก่ การบรรลุพระอรหัตตผลเข้าถึงพระนิพพานนั่นเอง
สรุป
- วิกขัมภนวิมุตติ คือการทำให้จิตหลุดพ้นด้วยสมถะ
- ตทังควิมุตติ คือการทำให้จิตหลุดพ้นด้วยวิปัสสนา
- สมุจเฉทวิมุตติ คือการทำให้จิตหลุดพ้นด้วยอริยมรรค
- ปฏิปัสสัทธิวิมุตติ คือการทำให้จิตหลุดพ้นด้วยอริยผล
- นิสสรณวิมุตติ คือการทำให้จิตหลุดพ้นด้วยพระนิพพาน
ในวิมุตติทั้ง 5 ประการนั้น วิกขัมภนวิมุตติ และตทังควิมุตติ จัดเป็นโลกิยวิมุตติ ส่วนสมุจเฉทวิมุตติ, ปฏิปัสสัทธิวิมุตติ และนิสสรณวิมุตติ จัดเป็นโลกุตตรวิมุตติ
