อวิชชา 4 ประการ

อวิชชา คือ ความไม่รู้ ความไม่รู้แจ้ง ความไม่รู้จริง หมายถึง ไม่รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริง หมายเอาความไม่รู้ในอริยสัจ 4 ประการ ดังนี้

1. ทุกฺเข อญฺญาณํ (ไม่รู้ในทุกข์)

ไม่รู้ในทุกข์ คือ ไม่รู้ว่าทุกข์คืออะไร ไม่รู้ว่าการมีขันธ์ 5 นี้มันเป็นทุกข์ ไม่รู้ว่าการเกิดบ่อย ๆ มันทำให้เป็นทุกข์ เพราะต้องประสบกับความแก่ ความเจ็บ ความไม่สบายกายไม่สบายใจ ความเศร้าโศกเสียใจ และความตาย แล้วก็เวียนมาเกิดอีก แล้วก็ประสบกับทุกข์เดิม ๆ อีกร่ำไป ไม่รู้ว่าสิ่งเหล่านี้มันเป็นทุกข์ แล้วก็ปรารถนาที่จะมาเกิดอีก อย่างนี้เรียกว่า ไม่รู้จักทุกข์

2. ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ (ไม่รู้ในเหตุแห่งทุกข์)

ไม่รู้ในเหตุแห่งทุกข์ คือ ไม่รู้สาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์ ไม่รู้ว่าตัณหาทั้ง 3 ประการ คือ กามตัณหา ความทะยานอยากในกาม ภวตัณหา ความอยากมีอยากเป็น และวิภวตัณหา ความทะยานอยากในอันที่จะพ้นไปจากภาวะบางอย่างที่ไม่ชอบใจ เหล่านี้เป็นสาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์

เมื่อไม่รู้ว่าตัณหาเป็นเหตุแห่งทุกข์ดังนี้แล้ว จึงไม่พยายามที่จะละตัณหาทั้ง 3 ประการนี้ให้หมดไป อย่างนี้เรียกว่า ไม่รู้ในเหตุแห่งทุกข์

3. ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ (ไม่รู้ในความดับแห่งทุกข์)

ไม่รู้ในความดับทุกข์ คือ ไม่รู้ว่าความทุกข์ทั้งหลายที่เกิดขึ้นนั้น สามารถดับได้ด้วยการดับที่ตัณหาอันเป็นต้นเหตุ ไม่รู้ว่าการดับทุกข์ได้อย่างสิ้นเชิงนั้นจะก่อให้เกิดความสุขอันเป็นเอกันตบรมสุข

เมื่อไม่รู้อย่างนี้ จึงไม่แสวงหาหนทางที่จะนำไปสู่ความดับทุกข์ อย่างนี้เรียกว่า ไม่รู้ในความดับทุกข์

4. ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ (ไม่รู้ในหนทางแห่งความดับทุกข์)

ไม่รู้ในหนทางแห่งความดับทุกข์ คือ ไม่รู้ปฏิปทาหรือข้อปฏิบัติอันจะนำไปสู่ความดับทุกข์ ไม่รู้วิธีที่จะดับทุกข์ คือไม่รู้จักอริยมรรคมีองค์แปดอันเป็นหนทางอันประเสริฐที่จะนำไปสู่ความดับทุกข์นั่นเอง

เมื่อไม่รู้หนทางแห่งความดับทุกข์ที่แท้จริง ชาวโลกจึงพากันทำวิธีต่าง ๆ เพื่อปรนเปรอตนเองให้ได้รับความสุข เพื่อที่จะบรรเทาความทุกข์ที่เกิดขึ้นลงเสีย โดยหารู้ไม่ว่า วิธีเหล่านั้นเป็นวิธีที่เจือไปด้วยทุกข์ ไม่สามารถทำให้หลุดพ้นจากความทุกข์ได้อย่างแท้จริง อย่างนี้เรียกว่า ไม่รู้ในหนทางแห่งความดับทุกข์

อวิชาคือความไม่รู้นี้ เปรียบเหมือนความมืดมนอนธการในเวลากลางคืน บุคคลผู้ถูกอวิชชาครอบงำ จึงเปรียบเหมือนบุคคลผู้เดินอยู่ในสถานที่อันมืดมิดในเวลากลางคืน มองไม่เห็นหนทาง ไม่รู้ว่าจะไปทางไหน

หนทางเดียวที่จะออกจากความมืดคืออวิชชานั้นได้ คือจะต้องสร้างแสวงสว่างที่ชื่อว่า วิชชา อันเปรียบเหมือนแสงสว่างที่นำมาส่องให้มองเห็นในเวลากลางคืนได้ วิชชายิ่งมีมากเท่าใด แสงสว่างที่จะทำลายความมืดคืออวิชชาย่อมมีมากเท่านั้น