ขันธ์ 5 ประการ
ขันธ์ คือ กองแห่งรูปธรรมและนามธรรมห้าหมวดที่ประชุมกันเข้าเป็นหน่วยรวม ซึ่งบัญญัติเรียกว่า สัตว์ บุคคล ตัวตน เรา เขา เป็นต้น ส่วนประกอบห้าอย่างที่รวมเข้าเป็นชีวิต มีดังนี้
1. รูปขันธ์
รูปขันธ์ แปลว่า กองรูป หมายถึง ส่วนที่เป็นรูป ร่างกาย พฤติกรรม และคุณสมบัติต่างๆ ของส่วนที่เป็นร่างกาย ส่วนประกอบฝ่ายรูปธรรมทั้งหมด สิ่งที่เป็นร่างพร้อมทั้งคุณและอาการ ซึ่งเกิดจากการประกอบกันของธาตุ 4 คือ ดิน น้ำ ไฟ ลม
2. เวทนาขันธ์
เวทนาขันธ์ แปลว่า กองเวทนา หมายถึง ส่วนที่เป็นการเสวยรสอารมณ์ ความรู้สึก สุข ทุกข์ หรือเฉยๆ ซึ่งเกิดจากการเห็นรูป ฟังเสียง ดมกลิ่น ลิ้มรส กายสัมผัส และธรรมารมณ์กระทบใจ
3. สัญญาขันธ์
สัญญาขันธ์ แปลว่า กองสัญญา หมายถึง ส่วนที่เป็นความกำหนดหมายให้จำอารมณ์นั้น ๆ ได้ ความกำหนดได้หมายรู้ในอารมณ์ 6 เช่นว่า ขาว เขียว เผ็ด หวาน หอม เหม็น เย็น ร้อน เป็นต้น
4. สังขารขันธ์
สังขารขันธ์ แปลว่า กองสังขาร หมายถึง ส่วนที่เป็นความปรุงแต่ง สภาพที่ปรุงแต่งจิตให้ดีหรือชั่วหรือเป็นกลาง ๆคุณสมบัติต่าง ๆ ของจิต มีเจตนาเป็นตัวนำ ที่ปรุงแต่งคุณภาพของจิต ให้เป็นกุศล อกุศล หรืออัพยากฤต
5. วิญญาณขันธ์
วิญญาณขันธ์ แปลว่า กองวิญญาณ หมายถึง ส่วนที่เป็นความรู้แจ้งอารมณ์ ความรู้อารมณ์ทางอายตนะทั้ง 6 มีการเห็น การได้ยิน เป็นต้น ได้แก่ วิญญาณ 6
ขันธ์ 5 นี้ ย่อลงมาเป็น 2 คือ นาม และ รูป รูปขันธ์จัดเป็นรูป ส่วนเวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์ และวิญญาณขันธ์ จัดเป็นนาม
อีกอย่างหนึ่ง ขันธ์ 5 จัดเข้าในปรมัตถธรรม 4 ได้ดังนี้
- วิญญาณขันธ์ เป็น จิต
- เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ และสังขารขันธ์ เป็น เจตสิก
- รูปขันธ์ เป็น รูป
- ส่วน นิพพาน เป็นขันธวินิมุต คือ พ้นจากขันธ์ 5
