วิมุตติ แปลว่า ความหลุดพ้น หมายถึง ภาวะที่จิตหลุดพ้นจากกิเลสอาสวะทั้งหลาย แบ่งเป็น 2 อย่าง คือ
1. เจโตวิมุตติ
เจโตวิมุตติ แปลว่า การหลุดพ้นด้วยอำนาจแห่งจิต หมายถึง ความหลุดพ้นจากกิเลสของพระอรหันต์ผู้บำเพ็ญสมถกัมมัฏฐานจนได้สมาบัติ 8 แล้วนำฌานสมาบัตินั้นมาเป็นบาทในการเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานต่อจนบรรลุอรหัตตผล สำเร็จเป็นพระอรหันต์
พระอรหันต์ที่บรรลุลักษณะนี้ มี 3 ประเภท คือ ผู้ได้วิชชา 3 ผู้ได้อภิญญา 6 และผู้ได้ปฏิสัมภิทา 4 ซึ่งทั้ง 3 ประเภทนี้จะมีฤทธิ์ สามารถแสดงฤทธิ์มีประการต่าง ๆ ได้
2. ปัญญาวิมุตติ
ปัญญาวิมุตติ แปลว่า การหลุดพ้นด้วยอำนาจแห่งปัญญา ความหลุดพ้นแห่งจิตจากอวิชชา ด้วยปัญญาที่รู้เห็นตามความเป็นจริง ได้แก่ ความหลุดพ้นของพระอรหันต์ผู้บำเพ็ญวิปัสสนากรรมฐานล้วน ๆ ไม่ได้บำเพ็ญสมถกรรมฐานเป็นเบื้องต้น บำเพ็ญวิปัสสนาอย่างเดียวจนเกิดความรู้แจ้งเห็นจริงในสิ่งทั้งปวง และบรรลุอรหัตตผล สำเร็จเป็นพระอรหันต์ ละกิเลสได้อย่างสิ้นเชิง พระอรหันต์ที่บรรลุด้วยปัญญาวิมุตตินี้ เรียกว่า สุกขวิปัสสกะ
การที่ผู้ประพฤติธรรมจะบรรลุด้วยอาการอย่างใดนั้น ขึ้นอยู่กับบารมีที่สะสมมาหลายภพหลายชาติว่าเป็นไปในทิศทางไหน บางท่านบำเพ็ญบารมีมาทางสมถะ ก็สามารถปฏิบัติสมถกรรมฐานได้บรรลุฌานสมาบัติแล้วยกขึ้นสู่วิปัสสนาต่อไปได้ บางท่านบำเพ็ญบารมีมาทางวิปัสนาอย่างเดียว เจริญสมถกรรมฐานแล้วไม่ได้ผล แต่พอเจริญวิปัสสนากรรมฐานกลับได้ผลดี
แต่ไม่ว่าจะสำเร็จด้วยวิธีใด ก็ถือว่าเป็นการกระทำที่สุดแห่งทุกข์ กำจัดภพชาติเสียได้ เป็นผลดีด้วยกันทั้งนั้น
