วิญญาณ แปลว่า ความรู้แจ้ง หมายถึง ความรู้แจ้งอารมณ์อันได้แก่อายตนะภายนอก 6 ประการ คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ และธรรมารมณ์ คือเมื่ออายตนะภายในกับอายตนะภายนอกกระทบกัน ย่อมเกิดความรู้เฉพาะด้านขึ้นมา เช่น เมื่อตากระทบรูป ย่อมเกิดความรู้ทางตาขึ้นมา เรียกว่า เห็น เป็นต้น ความรู้ที่เกิดขึ้นจากการกระทบกันของอายตนะภายในกับอายตนะภายนอกนี้ เรียกว่า วิญญาณ มี 6 ประการ เท่ากับอายตนะภายในและอายตนะภายนอก คือ
1. จักขุวิญญาณ
จักขุวิญญาณ ความรู้แจ้งอารมณ์ทางตา คือ รู้รูปด้วยตา เกิดจากอายตนะภายในคือ จักขุ (ตา) กระทบกับอายตนะภายนอก คือ รูปะ (รูป)
2. โสตวิญญาณ
โสตวิญญาณ ความรู้แจ้งอารมณ์ทางหู คือ รู้เสียงด้วยหู เกิดจากอายตนะภายในคือ โสตะ (หู) กระทบกับอายตนะภายนอก คือ สัททะ (เสียง)
3. ฆานวิญญาณ
ฆานวิญญาณ ความรู้แจ้งอารมณ์ทางจมูก คือ รู้กลิ่นด้วยจมูก เกิดจากอายตนะภายในคือ ฆานะ (จมูก) กระทบกับอายตนะภายนอก คือ คันธะ (กลิ่น)
4. ชิวหาวิญญาณ
ชิวหาวิญญาณ ความรู้แจ้งอารมณ์ทางลิ้น คือ รู้รสด้วยลิ้น เกิดจากอายตนะภายในคือ ชิวหา (ลิ้น) กระทบกับอายตนะภายนอก คือ รสะ (รส)
5. กายวิญญาณ
กายวิญญาณ ความรู้แจ้งอารมณ์ทางกาย คือ รู้โผฏฐัพพะด้วยกาย เกิดจากอายตนะภายในคือ กายะ (กาย) กระทบกับอายตนะภายนอก คือ โผฏฐัพพะ (สัมผัส)
6. มโนวิญญาณ
มโนวิญญาณ ความรู้แจ้งอารมณ์ทางใจ คือ รู้ธรรมารมณ์ด้วยใจ เกิดจากอายตนะภายในคือ มโน (ใจ) กระทบกับอายตนะภายนอก คือ ธรรมารมณ์ (อารมณ์ที่เกิดทางใจ)
วิญญาณนี้มีเพียงหนึ่งเดียว คือ วิญญาณธาตุ แต่แบ่งเป็น 6 เพราะแบ่งตามทางที่ทำให้เกิดคืออายตนะนั่นเอง
